Neste ciclo narrativo englóbase o maior número de textos conservados e os de máis proxección na sociedade galega medieval e tamén moderna — ou na literatura medieval e moderna—, podendo afirmar que é o ciclo da prosa medieval máis importante entre nós. Mais tamén é a materia narrativa de maior rendemento e cultivo literario en todos os espacios culturais europeos da Idade Media, con pervivencia ininterrompida até os nosos días.

Este ciclo está constituído por todos aqueles textos que desenvolven algún aspecto das lendas orixinadas arredor do rei Artur, dos seus cabaleiros da Táboa Redonda e das aventuras que lles acaecen na procura do Graal ou Grial, vaso sagrado en que se instituíra a Eucaristía na derradeira cea de Cristo e onde se recolleu o seu sangue ao baixar o corpo da cruz. Tamén se Iles chama "Materia de Bretaña", por situaren as aventuras na Pequena Bretaña —actual Bretaña francesa— ou na Gran Bretaña, a que pertence o reino de Logres —ou Inglaterra—, reino de Artur.

Os textos desta materia narrativa cultivados en galego-portugués son aqueles que xiran arredor da Demanda do Santo Graal, que consta de tres partes, Xosé de Arimatea, Merlín e A Demanda do Santo Graal  propiamente dita; estes tres —o segundo só fragmentariamente—, xunto con outros fragmentos dun Libro de Tristán, constitúen o conxunto de textos conservados entre nós deste ciclo narrativo, aos que tamén podemos engadir a presencia da "Materia de Bretaña" nos textos líricos medievais —os lais ou adaptacións en verso de textos artúricos en prosa, dos que conservamos cinco, e outras referencias a esta materia aparecidas nas cantigas— ou nalgúns episodios doutros textos en prosa, por exemplo, nos Libros de Liñaxes ou no Horto do Esposo.

Unha característica fundamental destes textos é a presencia neles do espírito cabaleiresco do amor cortés mesturado con elementos provenientes do mundo cristián. Mais o que aínda hoxe non está claro é a orixe común dos mesmos. Para algúns as lendas artúricas son de orixe celta — a tese da insularidade defendida por Gaston Paris, que dá o País de Gales como lugar de orixe—, mentres que para outros estas lendas orixináronse en Francia coa obra de Chrétien de Troyes, que sería o iniciador do ciclo —tese continental de Foerster—; a primeira é unha interpretación folclórica baseada no pobo creador e a segunda é unha interpretación individualista, que confía todo ao xenio persoal do autor.

O certo é que en 1136 Godofredo de Monmouth escribe unha Historia Regum Britanniae ;esta historia dos reis bretóns foi fundamental nas literaturas europeas —inflúe nos Libros de Liñaxes, como se pode ver nos episodios "As fillas do rei Lear" ou "Balduc o voador"—, sendo traducida aos diferentes idiomas do momento; a versión francesa realizouna o poeta Wace en 1155 co nome de Roman de Brut, considerada a primeira novela artúrica, onde xa introduce a "táboa redonda" como lugar de reunión de Artur e os seus cabaleiros. Uns anos despois será o escritor francés Chrétien de Troyes quen vai dar un gran impulso a esta narrativa coas súas obras, sobre todo Li contes del graal —O conto do Graal—,  onde Perceval emprende a conquista do Santo Graal, aparecendo xa, tras o didactismo, o simbolismo relixioso de raíz cristiá como fundamental na obra. O éxito deste relato, aínda con ficar incompleto, foi tan grande que de seguida xurdiron moitas versións e refundicións, espallándose as lendas artúricas polas diferentes literaturas europeas. De entre esas versións será a de Robert de Boron, que incorpora a historia de Xosé de Arimatea como unha especie de introdución ao Conto do Graal , a que poña un definitivo sentido cristián nestas lendas, convertidas por el en obra de propaganda contra o mundanismo excesivo e adúltero do amor cortés; en versións posteriores o elemento profano será depurado por completo e a figura do cavaleiro andante verase totalmente cristianizada.

Na primeira metade do século XIII vaise redactar en Francia unha grande recompilación artúrica, falsamente atribuída a Walter Map, en cinco partes, coñecida como Vulgata ; nela os cabaleiros escollidos son Galaaz, Boors e Perceval, sendo o primeiro quen consegue desvelar o misterio do Santo Graal; o simbolismo cristián e a Eucaristía desempeñan un papel de primeira importancia. A partir desta compilación vanse disparar novamente os relatos cabaleirescos, constituíndose unha Post-Vulgata , falsamente atribuída a Robert de Boron, máis rica en aventuras, de onde derivarán as versións galego-portuguesas das lendas artúricas.

As novelas artúricas difundíronse, pois, por Europa durante os séculos XII e XIII, parecendo ser que chegaron á Península, segundo di Rodrigues Lapa, fundamentalmente a raíz do casamento en 1170 de Afonso VII de Castela con Leonor Plantageneta, filla de Henrique II de Inglaterra, que trouxo á corte castelá unha copia do libro de Godofredo de Monmouth; isto explicaría que xa en 1219 o ciclo artúrico apareza citado, por primeira vez na Península, nunha crónica castelá. Mais tamén no século XIII son visíbeis os seus sinais nos lais de Bretanha que preceden á sección lírica no Cancioneiro da Biblioteca Nacional, detectándose así mesmo algúns testemuños nas cantigas de Afonso Lopes de Baián, Estevan da Guarda, Gonçal Eanes do Vinhal, Fernando Esquío e mesmo nas Cantigas de Santa María de Afonso X. No século XIV están presentes algúns ecos das lendas arturianas nos Libros de Liñaxes —a lenda de Belín e Brene, por exemplo— e mesmo no Horto do Esposo , sendo de finais deste século a primeira tradución, aínda que moi fragmentaria, dunha novela completa, o Libro de Tristán . Limitándonos aos datos reais, ou sexa, aos textos, só se pode comezar a falar con certeza dunha verdadeira tradición artúrica entre nós na segunda metade do século XIV.

Aínda que a Materia de Bretaña se debeu introducir na Península Ibérica de moitas maneiras, a máis importante e solvente destas é a da tradución de textos extensos dos ciclos narrativos franceses ás diversas linguas peninsulares. Tres son os ciclos aquí traducidos, polo menos parcialmente, segundo estableceu Sharrer, constituídos en Francia na primeira metade do século XIII fundamentalmente a partir das obras en verso de Chrétien de Troyes e de Robert de Boron: o ciclo da Vulgata ou Pseudo-Map, o ciclo de Tristán e o ciclo da Post-Vulgata ou Pseudo-Boron; estes ciclos tiñan como obxectivo ofrecer unha historia coherente do Graal desde a última cea de Cristo até a recuperación do mesmo no final da Demanda, harmonizando narracións diverxentes.

O ciclo da Vulgata, composto entre 1215 e 1230, pódese estruturar en cinco novelas dispostas cronoloxicamente: Estoire del Saint Graal , Estoire de Merlin , Lancelot propre ou Lancelot en prose , Queste del Saint Graal e Mort Artu ; non parece que teña circulado por Galiza e Portugal, coñecendo só algunhas traducións parciais en castelán e catalán inseridas noutros textos.

O ciclo de Tristán, composto en francés antigo entre 1225 e 1235, mais ampliado na segunda metade do XIII, deixounos, ademais de fragmentos en catalán, aragonés e castelán e tres edicións nesta lingua do século XVI, dous folios de pergamiño en galego-portugués do último tercio do XIV, escritos no Norte de Portugal ou en Galiza, como suxire Ivo Castro.

O ciclo da Post-Vulgata, redixido en Francia entre 1230 e 1240, ten unhas dimensións moito menores que o da Vulgata, procurando unha maior unidade e homoxeneidade e centrándose máis nos temas do Graal e de Artur que en Lanzarote e Xenebra; este é o ciclo que fixo máis fortuna no Occidente peninsular, contrastando o éxito que tivo entre nós co obtido na súa terra de orixe, pois non se conserva ningunha versión enteira en francés; disto derívase tamén unha maior importancia dos textos galego-portugueses conservados, imprescindíbeis para reconstruírmos o hipotético ciclo primitivo da Post-Vulgata. Este pódese dividir en tres partes: a primeira é a Estoire del Saint Graal, bastante coincidente coa da Vulgata e da que temos en galego-portugués o Libro de Xosé de Arimatea , ademais do seu fragmento castelán; a segunda é a Suite de Merlin , preservada en dous manuscritos franceses, da que temos un fragmento en galego-portugués, ademais da versión castelá de El Baladro del Sabio Merlín ; a terceira parte do ciclo está constituída por versións novas da Queste del Saint Graal e da Mort Artu , que remodelan a materia narrativa da Vulgata para lle dar unha maior cohesión coas outras partes; conservase na Demanda do Santo Graal galego-portuguesa e parcialmente na castelá, sendo escaso o material encontrado en francés. Parece que houbo unha tradución completa do ciclo da Post-Vulgata nas súas tres partes ao galego-portugués, feita polo portugués Joán Vivas cara á metade do século XIII e máis tarde vertida ao castelán; segundo Ivo Castro, que sustenta estas afirmacións, os manuscritos do ciclo da Post-Vulgata que se acababan de terminar serían introducidos en Portugal por Afonso III o Boloñés ou algún membro da súa corte literaria.

En síntese, do ciclo de Tristán conservamos uns fragmentos na nosa lingua do século XIV — Libro de Tristán — e do ciclo en francés da Post-Vugata ou Pseudo-Boron chegáronnos en galego-portugués a través de apógrafos do século XV e XVI os textos máis ou menos completos da primeira — Libro de Xosé de Arimatea — e da terceira parte — A Demanda do Santo Graal —, e uns fragmentos da segunda — Libro de Merlín —. Tamén presenta unha estrutura arturiana a Historia de Vespasiano conservada nunha edición impresa de 1496. Ademais, existen referencias artúricas nalgún exemplum inserido en obras de carácter cronístico — Libros de Liñaxes — ou didáctico — Horto do Esposo —. Aínda Rodrigues Lapa defende —polemicamente— a existencia dunha versión galego-portuguesa do Amadís de Gaula anterior á castelá, mais esta polo momento é a única que se coñece.

Como xa se viu, ao lado da redacción galego-portuguesa existe tamén a redacción castelá ou catalana dalgunha das obras, podendo deducir do anteriormente tratado, como feito comunmente aceptado, que as redaccións ibéricas están organicamente conexas, sinal inequívoco de que derivan de modelos comúns, dunha tradición unitaria, polo que carece de sentido o intento de afirmación dunha prioridade castelá, galego-portuguesa —e galega e portuguesa— ou catalana. En todas estas novelas é importante resaltar o gosto polo aventura e pola empresa cabaleiresca, que tanto nas versións peninsulares como nos textos franceses ven mediatizar —e mitigar— o contraste exasperado entre a "chevalerie terrestre" e a "chevalerie céleste", vencedora, finalmente, nun contexto apocalíptico tinxido das ideas milenaristas.

Veremos a continuación as obras do Ciclo Artúrico conservadas entre nós, en primeiro lugar as que constitúen a triloxía da historia do Graal — Xosé de Arimatea , Merlín e A Demanda do Santo Graal — e a continuación o Libro de Tristán .