A nosa é unha literatura da periferia europea. Quizais cumpra lembrar aquí que é un fraude identificar Europa cuns poucos países da Europa Occidental. Como é errado xulgar as literaturas da "periferia" europea, ou de calquera outra, en función dunha tradición occidental hexemónica e desde as súas perspectivas e avaliacións. O resultado será a negación, minusvaloración e incomprensión dos mundos culturais, neste caso literarios.

Ramón Otero Pedrayo

Polo tanto, cómpre decatármonos da existencia do noso mundo cultural, autónomo, sen o cal non habería literatura propria. Actuando así, decatarémonos das diferencias específicas a respecto das literaturas do "centro", aquelas que son consideradas academicamente como normativas, modélicas. Os criterios desde os que estas literaturas foron estudadas, avaliadas e xulgadas non se poden trasladar mecanicamente a outras literaturas que, malia estaren con elas relacionadas, responden a outra dinámica e necesidade históricas. De non telo en conta, o resultado será a avaliación dependente e subsidiaria, a incomprensión máis elemental do que se le.

Existe un exemplo paradigmático, por coñecido, de aplicación de criterios e avaliacións dunha literatura "central" a una literatura periférica. A filiación, e mesmo dependencia, de Rosalía con Bécquer está articulada desde a perspectiva da integración subsidiaria, do submetimento da literatura galega á española. Malia estar afondados até o tópico despois da morte de Rosalía, este tipo de xuízos críticos apareceron na Galiza xa en vida da autora e como louvanza da súa excelencia. Así se expresaba o crítico de Follas Novas nas páxinas do xornal compostelán Gaceta de Galicia (24 de novembro de 1880): "La escuela de Rosalía de Castro coincide con la de Bécquer, si no es eminentemente becqueriana, lo cual en vez de constituir un defecto, atestigua y preconiza su buen gusto y acertada elección, que no siempre los discípulos andan perezosos y rezagados en pos de sus maestros, sino que por el contrario, en algunas ocasiones han logrado alcanzarlos y aun excederlos en mérito". Este suposto maxisterio de Bécquer aboca inevitabelmente ao reducionismo e á incomprensión a obra de Rosalía. En termos xerais, podemos dicir que a disposición a explicar a literatura galega, nas súas manifestacións concretas, como resultado serodio, imitativo, cando non deficiente ou inferior, das literaturas europeas centrais, e nomeadamente da española, á parte de falsa, amosa unha profunda incomprensión das súas características autónomas ou específicas. Desvendar o sentido da nosa literatura, avaliala con corrección, isto é, comprendela, é desvendar un proceso que a fai aparecer como secundarizada, subsidiaria e mesmo inútil. É evidenciar a historia do noso país, a nosa forma de comprender o noso mundo e o mundo global do que formamos parte.

Este esforzo debeu ser encarado en todas as "periferias", mesmo nos casos de estaren sustentadas as súas prácticas literarias en linguas de uso normal, como o español en Latinoamérica. As literaturas en español deste continente posúen rasgos que as asemellan curiosamente aos países da periferia europea, como subliñaron os seus estudiosos "descolonizados". En todo caso, que os nosos mundos sexan economicamente subdesenvolvidos non quere dicir que as súas literaturas o sexan.

Xa dixemos que a tendencia que impulsa a nosa literatura concrétase nun proceso oposto á secundarización, á marxinación, ao ocultamento e á negación dunha realidade concreta. Na literatura escrita en galego albíscase, cando menos, o esforzo por configurar un pobo con vida propria, con formas, estruturas e sentimentos xenuínos. Velaquí as características do conxunto literario galego, observado como proceso histórico aínda non totalmente consolidado:

1. Deixando á parte o período medieval, a nosa literatura tivo, obviamente, unha clara funcionalidade social e mesmo política, se se quere, instrumental. Non en balde é síntoma dunha toma de conciencia á vez que reforzo e consolidación da mesura. Desde logo, até 1936, de forma clara, é fundamentalmente, aínda que non só, unha literatura orientada á desalienación cultural colectiva, e forma parte do esforzo de conformación dunha conciencia nacional galega.
2. A conciencia da propria lingua canto ao seu valor artístico, poético, expresouse loxicamente na poesía. O xénero lírico, foi, pois, a forma literaria preponderante tamén na restauración do século XIX, coincidindo así aparentemente coa importancia cuantitativa e cualitativa deste xénero no período de normalidade e esplendor medieval.
3. A grande contribución da poesía lírica á literatura galega non debe facer esquecer o seu carácter xenuíno, específico, por canto resulta , especialmente en todo o período de normalidade e esplendor medievais e no período do primeiro Renacimento, híbrida en estruturas, variadísima en temas, complexa de formas, é dicir, cobertura, xerme, berce, dos outros xéneros literarios. Desde logo, é curioso comprobarmos como nos nosos tres grandes clásicos, detrás do seu aparente lirismo formal, latexa unha epopeia popular, a epopeia dun país sen clases dirixentes.
4. Malia ser máis tardía, a prosa, en toda a sua variedade funcional —da narrativa á prosa didáctica e periodística—, terá manifestación cuantitativa importante e cualitativa esplendorosa no segundo Renacimento da nosa cultura, entre as dúas guerras, a de 1914 e 1936, precisamente coincidindo cun salto na conciencia e organización colectivas. Espállase o uso do noso idioma a todos os xéneros literarios, incluido o teatro. Xa que logo, existe un claro proceso histórico, non exento de contradicións nen de parénteses, encamiñado á normalización da práctica literaria en galego a carón doutros procesos de normalización, non concluidos nen consolidados.
5. A importancia da cavilación ideolóxica, política e filosófica caracteriza as nosas manifestacións literarias afondando no seu carácter híbrido, peculiar, sexa poesía lírica, narración ou teatro, e producindo obras senlleiras de prosa didáctica e doutrinaria.
6. As condicións da nosa sociedade e da nosa cultura configuran a polivalencia do escritor galego, historicamente moi vinculado a tarefas socio-políticas e, desde logo, laboralmente case nunca profesionalizado na escrita.
7. Como en todos os países periféricos, foi por diante da reflexión crítica a revelación literaria do noso mundo, e, como corolario, é mais madura a literatura que a teorización e crítica sobre ela. Mesmamente, o mundo dos nosos clásicos está empezando a ser revelado e avaliado con propriedade aínda hoxe en Galiza.